Ο κύριος στόχος του μαθήματος είναι η ερμηνευτική διερεύνηση των νοηματικών δομών του γραπτού αρχιτεκτονικού λόγου (θεωρητικού, ιστορικού ή κριτικού) και των συνθετικών δομών του σχεδιασμένου αρχιτεκτονικού έργου, με έμφαση στην έρευνα, τη μέθοδο και την κριτική ανάλυση. Το μέσο δεν θα είναι η εμβάθυνση σε μια συνεκτική ενότητα κειμένων και έργων που να συνδέονται με στενές νοηματικές, χωροχρονικές και ιστορικές σχέσεις αλλά η διασπορά σε πυκνώματα έκφρασης και ερμηνείας που να αναδεικνύουν τη διαφορά. Μας ενδιαφέρει η διχασμένη ενότητα, η διπλή ανάγνωση, η διαφορική συνεκτικότητα, η αντίφαση ως κυρίαρχη δομή των συνεκτικών σκέψεων και πραγμάτων. Θα συζητηθούν αντικείμενα μελέτης και ερευνητικές στρατηγικές σε διασταυρούμενες κατευθύνσεις με κοινή συνισταμένη τον προσδιορισμό ενός πλέγματος μεθόδων και αναλύσεων που να προκύπτουν και να διαμορφώνονται από τις προβληματικές της έρευνας για την ερμηνεία αλλά και τη σύλληψη της ελληνικής αρχιτεκτονικής πέρα από την κοινή διάκριση ανάλυσης και σύνθεσης του χώρου. Θα μας απασχολήσει ιδιαίτερα η σχέση του αρχιτεκτονικού με το μή-αρχιτεκτονικό και η προσφυγή σε έξω-αρχιτεκτονικές πειθαρχίες για τη συγκρότηση ενός αυστηρά αρχιτεκτονικού λόγου έρευνας και πειραματισμού. Στο επίκεντρο των συζητήσεων μας, το 2023-2024 θα βρεθεί η ελληνική αρχιτεκτονική.
Η Ελλάδα που ανακαλύπτεται από την ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική στα μέσα του 18ου αιώνα και ανακηρύσσεται ανεξάρτητο κράτος το 1830 είναι μια χώρα στην οποία το παρελθόν και το μέλλον σχεδιάζονται και κατασκευάζονται ταυτόχρονα, σε διακριτές και επικαλυπτόμενες στρώσεις θεωρητικών και υλικών συσχετισμών. Η επινόηση της ιστορίας στο πέρασμα από τον 18ο στον 20ό αιώνα ήταν μέρος του ευρύτερου λόγου που διεκδίκησε τη μετάβαση από το παρόν στο μέλλον ως υπέρβαση, με κριτήριο τις ιδανικές συνθήκες δημιουργίας και σκέψης που αποδίδονταν στο παρελθόν αλλά είχαν τα μάτια στραμμένα στο μέλλον. Η αφήγηση του παρελθόντος και η αφήγηση του μέλλοντος, που εκφέρονται ως θεωρία και ιστορία στο εδώ και τώρα του ίδιου τόπου και χρόνου, είναι συνεπώς μια καταστατική συνθήκη της δικής μας νεωτερικότητας που διεκδικεί την ελληνική αρχιτεκτονική ως νεοκλασικισμό, ως ελληνικότητα, ως μοντερνισμό, ως κριτικό τοπικισμό ή κάθε άλλο νοηματικό προσδιορισμό.
Θα αναζητήσουμε την ελληνική αρχιτεκτονική στη μακρά αυτή περίοδο από τις απαρχές του ανεξάρτητου κράτους ως τις μέρες μας, εμβαθύνοντας θεματικά σε καταγωγικές και νοηματικές συνοχές ή αντιθέσεις, με στόχο να οικοδομήσουμε ένα περιβάλλον κριτικής θεώρησης και αναστοχασμού. Στην αναζήτηση αυτή θα έχουμε ως αφετηρία την Αθήνα, μια πρωτεύουσα πόλη μοντέρνα και ιδανική, στην οποία ιστορία και ουτοπία υπάρχουν μαζί στον γεωγραφικά και ιστορικά ορισμένο τόπο που αναπτύσσεται γύρω από το υπέρτατο μνημείο της Ακρόπολης, αλλά θα αναφερόμαστε συνολικά στον γεωγραφικό και πολιτισμικό χώρο της ελληνικής αρχιτεκτονικής.
Τα μαθήματα του εξαμήνου αναφέρονται σε μια σειρά θεμάτων με ρευστή χωροχρονική διαδοχή, που αρχίζουν από το ‘μήλο της έρευνας’. Ο λόγος και η γραμμή. Ορθολογισμός και η επανάσταση στην Πελοπόννησο. Ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου διευθυντής στο Βασιλικό Πολυτεχνείο. Παρίσι, Ρώμη, Αθήνα: ταξίδι στην ουτοπία της πραγματικότητας. Το 4ο CIAM, τα μητροπολιτικά οράματα και η ελληνικότητα ως άλλο μοντέρνο. Ο Δημήτρης Πικιώνης και το πρόβλημα της μορφής. Ο Άρης Κωνσταντινίδης και το ιδεολόγημα της αληθινής αρχιτεκτονικής. Ο Δοξιάδης και η παγκοσμιοποίηση της αρχαιότητας, Η κατασκευή της ιστορίας (μέσα και) γύρω από την Ακρόπολη. Οι φίλοι του Ροδάκη. Η πρωτοπορία της αυθαιρεσίας και της αντιπαροχής. Ουτοπία και πραγματικότητα στην Ηλεκτρονική πολεοδομία του Τ.Χ. Ζενέτου. Το μοντέρνο πνεύμα και ο τόπος: παράδοση και sprawl στο Αιγαίο. Ένα τουλάχιστον από αυτά τα μαθήματα θα μπορούσε να γίνει επί τόπου, στις διαμορφώσεις του Πικιώνη γύρω από την Ακρόπολη, στο σπίτι του Ροδάκη στην Αίγινα ή στα Άσπρα σπίτια του Δοξιάδη.
Το μάθημα είναι μια σειρά διδακτικών ενοτήτων και διαλόγου. Στο αρχείο αναφοράς περιλαμβάνονται γραμμένες και χτισμένες πηγές, στο πραγματικό και στο φανταστικό πεδίο της αρχιτεκτονικής, κείμενα και σχέδια. Ορισμένα από αυτά θα είναι μέρος της διδακτικής προετοιμασίας και αντικείμενο επεξεργασίας στα μαθήματα. Συστατικό στοιχείο της διδακτικής αποτελεί η εκπόνηση ερευνητικών εργασιών που θα αναφέρονται στον λόγο ως κείμενο, ως σχέδιο και ως εικόνα. Οι εργασίες θα επικεντρωθούν σε τρεις θεματικές, διακριτά ή συγκριτικά, στη διαμόρφωση της Ακρόπολης από τον Carl Friedrich Schinkel, όταν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα, στη διαμόρφωση των χώρων γύρω από την Ακρόπολη στο τέλος της δεκαετίας του 1950 από τον Δημήτρη Πικιώνη και τις προτάσεις του Ζενέτου για την ηλεκτρονική πολεοδομία της Αθήνας στη δεκαετία του 1960. Στόχος είναι η εμβάθυνση στο συγκεκριμένο και η αναίρεση της διάκρισής ανάμεσα σε γνωσιολογία της αρχιτεκτονικής και προωθημένα ζητήματα αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Η συνάντηση με το ίδιο το αντικείμενο του γραπτού-ή/και-σχεδιασμένου αρχιτεκτονικού λόγου είναι μια υπόθεση εργασίας προς επιβεβαίωση. Οι σπουδαστές θα κριθούν από τις εργασίες τους και από τη συμμετοχή στο μάθημα. Το τελικό αποτέλεσμα θα αποτελέσει αντικείμενο κριτικού διαλόγου.
Ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ. Δίδαξε ιστορία και θεωρία της αρχιτεκτονικής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ για πάνω από τρεις δεκαετίες. Σπούδασε αρχιτεκτονική στην Αθήνα, πολεοδομία, φιλοσοφία και αστική γεωγραφία στο Παρίσι. Έχει δημοσιεύσει δοκίμια και βιβλία για την αρχιτεκτονική και την πόλη με έμφαση στην ιστοριογραφία και τη μοντέρνα αρχιτεκτονική – ανάμεσά τους, Adolf Loos, η Ιστοριογραφία της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής, η Αρχιτεκτονική στη Σύγχρονη Εποχή, η Διαγώνιος του Le Corbusier. Συμμετέχει ενεργά σε επιτροπές και συμβούλια που αφορούν στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και το σχεδιασμό της μητροπολιτικής Αθήνας. Είναι αντιπρόεδρος του European Architectural History Network.
- Διδάσκων: Παναγιώτης Τουρνικιώτης